Zgodnie z definicją zawartą w ustawie Prawo geodezyjne i kartograficzne, kataster nieruchomości oznacza system informacji o gruntach, budynkach i lokalach, a także ich właścicielach lub innych podmiotach nimi władających lub gospodarujących. Jest to system teleinformatyczny, jednolity dla całego kraju, gromadzący wspomniane dane i systematycznie aktualizowany.
Pierwsze próby tworzenia katastru podjęli już starożytni Egipcjanie oraz – idąc za ich przykładem – Rzymianie. Wprowadzono wówczas przepisy prawne zawierające wytyczne co do sposobu określania i rejestrowania stanu posiadanych gruntów, granic posiadłości oraz handlu ziemią.
W Polsce w 1936 roku wprowadzono spis gruntów i budynków, służący wówczas głównie do ustalania wysokości podatku od nieruchomości. Po drugiej wojnie światowej zastąpiła go ewidencja gruntów, gromadząca informacje o położeniu nieruchomości, jej powierzchni i granicach, a także rodzaju użytków i klasie gruntu. Stan prawny nieruchomości stwierdzano natomiast w księgach wieczystych.
Dziś wszystkie te dane gromadzi się w jednym, rozbudowanym rejestrze. Znajdują się w nim informacje dotyczące:
- gruntów – położenie i powierzchnia, rodzaj gruntu i klasa gleby, numer działki, oznaczenie księgi wieczystej, ewentualny wpis do rejestru zabytków i numer w rejestrze, wartość działki;
- budynków – położenie, przeznaczenie i funkcje użytkowe budynku, dane techniczne, numer ewidencyjny, numer porządkowy (adres nieruchomości), numer działki, na której jest położony budynek, oznaczenie księgi wieczystej, ewentualny wpis do rejestru zabytków oraz jego numer w rejestrze, wartość budynku;
- lokali – położenie, powierzchnia i funkcje użytkowe, numer lokalu, numer ewidencyjny budynku, w którym znajduje się lokal, liczba pomieszczeń wchodzących w skład lokalu, liczba, rodzaj i powierzchnia pomieszczeń przynależnych do lokalu;
- właścicieli bądź innych osób fizycznych lub prawnych, władających gruntami i budynkami;
- miejsca zamieszkania lub siedziby właścicieli.
Wszystkie nieruchomości ujęte w rejestrze podlegają wycenie i tworzą wartość katastralną. Ustalana jest ona na podstawie oszacowania nieruchomości reprezentatywnych na terenie danej gminy. Czynności związane z szacowaniem wykonywane są przez uprawnionych do tego rzeczoznawców majątkowych.
Kataster nieruchomości służy jednak nie tylko do obliczania wymiaru podatku. Dane w nim zawarte wykorzystuje się również do realizacji celów związanych ze statystyką publiczną oraz w planowaniu przestrzennym. Na jego podstawie architekci i planiści wyznaczają poszczególne strefy terenów.
Przede wszystkim jest on wykorzystywany w geodezji i gospodarce nieruchomościami. Pozwala w sposób przejrzysty zarządzać zasobami gruntowymi oraz budynkami. Geodeci wykorzystują go w procesie projektowym i budowlanym. Wytyczają gotowy projekt w terenie, a po zakończeniu budowy sporządzają inwentaryzację powykonawczą. W sprawach spornych wykorzystuje się rejestr katastralny do ustalania stanu prawnego nieruchomości lub wytyczania granic gruntów.